मुळशीचं निसर्ग वैभव -देवराई – घुटकेची पाळणजाई , आडगावची म्हातोबा , भोडेची वाघजाई
देवराईचा इतिहास – वैदिक काळापासून देवराईची संस्कृती चालत आलेली आहे. देवराईच्या संकल्पनेत श्रद्धा दडलेली असून देवावरील श्रद्धा युक्त भीतीचा प्रभावी वापर जंगलाच्या रक्षणासाठी आणि संवर्धनासाठी केला गेला.
पर्यावरणाच्या दृष्टीने देवराईचे महत्त्व – देवाच्या नावाने राखून ठेवल्याने यावनाची वृक्षतोड होत नाही. अत्यंतघनदाट असल्याने देवराई मध्ये उंचचउंच वृक्ष, जाडजूडखोडे असलेल्या व अगदी जमिनीवर पसरलेल्या वेली , पाचोळ्याचा मोठा थरांतून धावणारे पशू पक्षी आढळतात. इथले बारमाही वाहणारे झऱ्यांचे पाणी परिसरातील मानवांना आणि पशूपक्षांना होतो. विविध औषधीवनस्पतींचे भांडार इथे असते. प्राण्यांच्या अनेक दुर्मिळ व नष्ट होत असले ल्याप्रजाती फक्त देवरायात आढळतात. अनेक दुर्मिळवनस्पतींची रोपे आणि उत्तमप्रतिच्या बियांचा खजिना देवराईत सापडतो तसेच शुद्ध प्राणवायूही मिळतो.
पश्चिमघाटामध्ये अनेकशतकांपासून निसर्गसंवर्धनाची परंपरा आहे. तेथील आदिवासीं पैकी मुख्यत्वे महादेव कोळी समाजाने निसर्गावर व त्यारूपात असलेल्या देवतेवरील श्रद्धेपोटी देवराई जतन केल्या आहेत. स्थानिक लोकत्याला ‘देवराठी’ तसेच ‘देवाचंबन’ असेही म्हणतात. स्थानिकतरुणांचे शहराविषयी वाढलेले आकर्षण, वाढते शहरीकरण, सभोवतालच्या गावातील जमिनींची खरेदी- विक्री आदींमुळे देवराई सारख्या संकल्पनेला धक्का पोचू लागला आहे. एखाद्या गुंठ्यापासून कित्येक एकरपर्यंत पसरलेल्या या देवराया अनेक शेतकऱ्यांनी विकल्या आहेत. काही मोठ्याप्रकल्पांमुळे देवराई आता नामशेष होण्याच्या मार्गावर आहेत.
पुणे जिल्ह्याचा विचार करता बहुतांशी देवराया पश्चिमघाटात आहेत. भोर ,वेल्हे , मुळशी , मावळ , खेड , आंबेगाव आणि जुन्नर या पट्ट्यात देवराईंचे प्रमाण मोठे आहे. त्यात मुळशी तालुक्यात सुमारे दीडशे देवराया होत्या. सध्या मुळशीत किमान सत्तर ते ऐंशी देवराया पाहावयास मिळतात. भोर मधील सोमजाई ,करंजाई , वेल्ह्यातील शिरकाई , मावळमधील आजिवली , खेडमधील शिवे , भोरगिरी , आंबेगावची भीमाशंकर तर जुन्नर मधील आहुपे आदी देवराया आजही तग धरून आहेत.
त्यातील काही देवरायांची माहिती -१) पाळणजाई – घुटके (ता.मुळशी ) – पिंपरी पॅांईंट सोडल्यावर घनगड व तैलबैलाच्या किल्ल्याकडे जाताना भांबर्डेगावाच्या अलिकडे घुटकेची पाळणजाई ही देवराई आहे. श्रद्धाम्हणा अथवा अंधश्रद्धाम्हणा पण मूल होण्यासाठी या देवराईतील देवाला नवस केला जातो. मूल झालेकी देवालापाळणा अर्पण केला जातो. अतिशय घनदाट झाडी असलेल्या या पाळणजाई देवराई ला स्थानिकांनी अद्याप तरी जतन करून ठेवलेले आहे. २) वाघजाईदेवी चंबन – मुठाखोऱ्यातील भोडे (ता.मुळशी) येथील वाघजाई ही देवराई चाळीस एकर मध्ये पसरलेली असूनस र्वाधिकजैवविविधता या देवराईत आढळते. विशेष म्हणजे गावकऱ्यांनी तिला जिवापाड जपले असूनसंरक्षण केलेले आहे. ३) आडगावची म्हातोबा देवराई – भांबर्डेच्या अलिकडे ही देवराई असून अतिशय घनदाट झाडी आणि जैवविविधतेची रेलचेल या देवराईत पाहावयास मिळते. दरवर्षी येथील रानातील एक उंच झाड तोडून तिची पूजा केली जाते. त्यानंतर खांदेकरी भाविक खांद्यावरही काठी (कावड) हिंजवडी येथील म्हातोबा मंदिरात आणतात. त्यानंतर हिंजवडीत कावड यात्रा भरवली जाते.
४) निवांत, निराळी आजिवलीची देवराई – निसर्गाचा आल्हाददायी सहवास :अनेक पर्यटन स्थळांचा एकत्रितसंगम – मुळशीच्यासीमेला स्पर्श करणारी पण मावळ तालुक्यात असणारी ही देवराई .
किल्ले, धार्मिकस्थळे, समुद्रकिनारे किंवा पाणवठ्यांचे परिसर आदींचा एकत्रित समावेश असलेले स्थळ म्हणजे ‘आजिवलीची देवराई’! .दाटजंगल, हिरवीगार उंचचउंच झाडी, अंगावर येऊ पाहणारा सुमारे अर्धा ते पाऊणकिलोमीटर लांबीचा डोंगरकडा, समोर विस्तीर्ण निळ्या भोरपाण्याचा प वनाजलाशय, तुंग, लोहगड; तसेच विसापूर किल्ल्यांचे दर्शन आणि सोबत निसर्ग रम्य वातावरण अशाविविध वैशिष्ट्यां नीयुक्त अशी ही देवराई .मावळ तालुक्यातील पवना धरणाच्या दक्षिणेला तर तिकोना किल्ल्याच्या पश्चिमेला ही देवराई आहे. येथील वाघजाई देवस्थान नवसाला पावणारेअसल्याने मुंबई, पुणे तसेच अन्य ठिकाणांहून येणाऱ्या भाविकांची संख्या उल्लेखनीय आहे. वाघजाईदेवीचे लोखंडी पत्र्याचे आच्छादन असलेले मोडकळीस आलेले शेड व जा मंदिर या देवराईच्या डोंगर कड्यावर असून, त्यात पाषाणातील मूर्तीची स्थापना करण्यात आली आहे. मूर्तीच्या मागील खडकात सुमारे आठ फूट उंचीची तसेच अडीच ते तीन फूट रुंदीची गुहा आहे. लांबीचा अंदाज अद्याप तरी कुणी घेतल्याचे ऐकिवात नाही. पक्षिमित्र, प्राणिमित्र; तसेच वृक्षमित्रांनी ही देवराई आवर्जून पाहण्यासारखीच आहे. इथे रणरणत्या उन्हात कोणत्याही वृक्षाखाली तुम्ही बसलात, तर विविधपक्ष्यांचे आवाज तुम्हाला साद घालतात. महाराष्ट्रात भीमाशंकर येथील जंगलात आढळणारा आणि इतर त्रक्वचितच आढळणारे शेकरू याठिकाणी पाहावयास मिळते. या शिवाय माडाच्याझाडावरील माडी पिण्यासाठी टपून बसलेली वानरे, माकडे यांचाही सतत वावर असतो. सुमारे अकरा एकर क्षेत्रातही देवराई विस्तारली असून, सर्वत्र रायवळ वृक्षांशिवाय हजारो माडांच्या वृक्षांची; तसेच दुर्मिळ वनस्पतींची रेलचेल आहे. येथील सुमारे अर्ध्याफूट जाडीच्या व शेकडो फूटलांबीच्या मोठ मोठ्या वेलींवर चढून उंच वृक्षांवर जाण्याचा; तसेच हिंदोळे घेण्याचा आगळा-वेगळा अनुभवही घेता येतो.
फोटो – १) आडगाव (ता.मुळशी) – येथील म्हातोबाची देवराई
२) भोडे (ता.मुळशी) – येथील वाघजाईची देवराई
३) कोळावडे (ता.मुळशी) – येथील वाळंजाई देवराईतील मूर्ती.